ارز و کاربرد آن در بازار پول

تقريباً همه نيازهاي انسان هاي اوليه در محيط خانوادگي تأمين مي شد، اما با رشد جوامع و شروع زندگي اجتماعي، نياز به استفاده از توليدات ديگران احساس شد. به طوري که افراد، محصولات و توليدات خود را با محصولات و توليدات به دست آمده به وسيله ديگران معاوضه مي کردند. با اختراع پول، اين مبادلات سيري صعودي يافت و مراودات تجاري بين ملل نيز آسان تر شد، به طوري که امروزه کمترين کشوري را مي توان يافت که کليه نيازهاي خود را در داخل تأمين کند. زيرا به دليل تنوع منابع طبيعي يا پيشرفت فن آوري، کشورها از قابليت هاي گوناگوني براي توليد کالاها و ارايه خدمات برخوردار شدند. از اين رو رشد و توسعه فزاينده تجارت جهاني در چند دهه اخير سبب تغييرات گسترده اي در روابط تجاري بين ملل مختلف شده است، به نحوي که شيوه نوين خريد و فروش بين المللي جايگزين روش سنتي شده و استفاده از پول بيگانه (ارز) به جزئي لاينفک ازاين مبادلات تبديل شده است. به اين دليل کسب درآمدهاي ارزي از مهمترين برنامه هاي اقتصادي کشورها به شمار مي رود. از طرف ديگر واژه برنامه ريزي براي کسب درآمدهاي ارزي مستلزم درک اهميت ارز در اقتصاد ملي، نحوه تبديل پذيري پول هاي بيگانه به پول ملي و نقش بانک ها در بازار ارز با توجه به ريسک نوسانات نرخ ارز است.

هنگامي که صادرات کالاها، صادرات خدمات و سرمايه گذاري خارجيان در داخل يک کشوربيشتر از واردات کالا، واردات خدمات و سرمايه گذاري در خارج از کشور باشد، کشورمربوطه با مازاد تراز ارزي مواجه خواهد شد - بسياري از اقتصاددانان، مازاد تجارتخارجي را موتور رشد اقتصاد کشورها معرفي كرده اند، زيرا در صورت رونق تجارت خارجي وحصول مازاد تجاري، زمينه گسترش بازار داخلي، افزايش كارايي، ارتقاي سطح کيفيتکالاها و در نهايت رشد توليد فراهم مي شود.

اهميت ارز در اقتصاد ملي

امروزه کسب حداکثر وجوه ارزي ناشياز صادرات کالا و خدمات، از عمده ترين سياست هاي اقتصادي کشورها است. زيرا چنانچهکشوري با کمبود ذخاير ارزي مواجه شود، براي تأمين نيازهاي وارداتي خود، به ناچار ميبايد از مجامع، کشورها يا بانک هاي بيگانه وام بگيرد. اين حالت زماني اتفاق مي افتدکه کشور با کسري تراز ارزي مواجه باشد.در جريان عکس، هنگامي که صادرات کالاها،صادرات خدمات و سرمايه گذاري خارجيان در داخل يک کشور بيشتر از واردات کالا، وارداتخدمات و سرمايه گذاري در خارج از کشور باشد، کشور مربوطه با مازاد تراز ارزي مواجهخواهد شد. محاسبه مازاد يا کسري تراز از جدول تراز پرداخت هاي کشور به دست مي آيد،اين جدول نشان دهنده ارزش سالانه کليه مبادلات اقتصادي ساکنان يک کشور با بقيه جهاناست.

بسياري از اقتصاددانان، مازاد تجارت خارجي را موتور رشد اقتصاد کشورهامعرفي كرده اند، زيرا درصورت رونق تجارت خارجي و حصول مازاد تجاري، زمينه گسترشبازار داخلي، افزايش كارايي، ارتقاي سطح کيفيت کالاها و در نهايت رشد توليد فراهممي شود. سپس از طريق گسترش و شکوفايي بخش هايي از اقتصاد كه كشور در آن مزيت دارد،راه هاي دستيابي به رشد و توسعه اقتصادي فراهم مي شود. گسترش تجارت خارجي و افزايشصادرات کالا سبب توسعه زيرساخت هاي اساسي اقتصاد مي شود و از طرف ديگر، به سببافزايش تقاضاي محصول و وارد شدن فعالان اقتصادي کشور در بازارهاي جهاني، رشداقتصادي و بهبود كيفيت كالاها حاصل خواهد شد. افزايش صادرات از جنبه هاي ديگري نيزسبب افزايش درآمدهاي ارزي و به دنبال آن افزايش تقاضاي مؤثر در اقتصاد مي شود. تأمين تقاضاي صادرات، نيازمند عرضه کالا و خدمات است كه اين امر مي تواند افزايشسرمايه گذاري از طريق جذب سرمايه هاي داخلي و خارجي را به دنبال داشته باشد و زمينهرشد اقتصادي و کسب حداکثر درآمدهاي ارزي را فراهم کند.

سياست تعيين نرخارز

نرخ مبادله پول رايج يک کشور با پول ساير کشورها را در اصطلاح، "نرخارز" گويند. اين نرخ در کشورهاي مختلف بر اساس يکي از روش هاي ثابت، متغير، چندگانهيا مديريت شناور شده تعيين مي شود. سياست تعيين نرخ ارز، تنظيم كننده جريان ورود وخروج ارز در اقتصاد ملي است و از آن طريق ميزان ورود و خروج كالا، خدمات و سرمايهبين يک كشور با ساير كشورها مشخص مي شود.

نئوكلاسيك ها در مدل تعادل عموميخود اعلام کرده اند که نرخ واقعي ارز همواره به عنوان عامل مؤثر تعادل در بخش خارجيمورد توجه قرار مي گيرد. اگر ارزش پول يك كشور به صورت تصنعي بالاتر از ارزش واقعيآن نگه داشته شود، قيمت كالاهاي خارجي در بازارهاي داخلي نسبت به كالاهاي توليدداخل ارزان تر خواهد شد و واردكنندگان، اين مابه التفاوت ارزش را به دست خواهندآورد. اگر ارزش پول كشور به صورت تصنعي كمتر ارزش گذاري شود، اين اثرات به طورمعكوس در اقتصاد نمايان مي شود.
در واقع نرخ ارز مي بايد از طريق عرضه وتقاضا تعيين شود. عرضه و تقاضا نيز به کسري يا مازاد ترازپرداخت هاي هر کشور برايپرداخت تعهدات و نيز انتظارات مربوط به تغييرات آتي نرخ ارز بستگي دارد،اما بسيارياز کشورهاي جهان از جمله ايران به دلايل گوناگون کنترل ويژه اي بر نرخ برابري پولملي با ارزهاي خارجي اعمال مي کنند. لذا چنانچه دولت (بانک مرکزي) نرخ ارز رامديريت کند، اين نرخ به صورت شناور مديريت شده تعيين مي شود. در جدول زير، نرخبرابري 4 نوع ارز (دلار آمريکا، يورو، پوند انگليس و ين ژاپن) نسبت به ريال ايراندر مقاطع ماهانه مربوط به شش ماه مختلف نشان داده شده است.
همان طوري کهملاحظه مي شود نرخ برابري هيچ يک از ارزهاي ياد شده در جدول نسبت به ريال ثابتنبوده و به طور دايم در حال تغيير و نوسان بوده است، اما چنانچه نرخ برابري يک ارزبيش از يک دامنه محدود افزايش يا کاهش يابد، دولت از طريق بانک مرکزي در بازار واردمي شود و با جمع آوري يا عرضه ارزمربوطه براي مديريت آن اقدام مي کند.

چرادولت ها در بازار ارز مداخله مي کنند؟

برخي از تحليلگران معتقدند، سياستارزي مطلوب كه به تنظيم متناسب نيروي درون بازار ارز مي انجامد، سياست ارزي شناورمديريت شده است. به کارگيري اين سياست به دولت اجازه مي دهد كه شرايط عرضه و تقاضادر بازار ارز را تحت مديريت خود قرار دهد و از اين طريق نيز بتواند به توزيع ارزبين متقاضيان مبادرت كند. از طرف ديگر تغييرات گسترده و سريع نرخ ارز مي تواند براياقتصاد هر کشور ويرانگر باشد، لذا از طريق مداخلات احتياطي دولت و بدون آنكه نرخمشخصي بر بازار تحميل شود، نوسانات سريع و گسترده در بازار ارز مديريت مي شود، زيراتنظيم نکردن نرخ واقعي ارز، روند صادرات و واردات و شكل گيري توليدات داخلي رابراساس شرايط غيرواقعي شكل مي دهد. به بياني ديگر، توليدكنندگان با دريافت علايمغلط درباره ارزش منابع اقتصادي و قيمت محصولات توليدي، به سمت سرمايه گذاري هايغيراقتصادي سوق مي يابند و به اين ترتيب ساختار اقتصادي بر مبناي يك شرايط مصنوعيشكل ميگردد كه در آينده، ايجاد تغيير در آن، مشكلات و خسارات زيادي را به همراهخواهد داشت.

نقش بانک ها در بازار ارز

بازار ارز را نبايد در يک مکانخاص و با محدوده اي مشخص تصور کرد، بلکه اين بازار مکانيسمي است که خريداران وفروشندگان، ارز را براي انجام دادن مبادله ارزي به يکديگر نزديک مي کنند. در اينبازار معمولاً انتقال پول از يک کشور به کشور ديگري صورت مي گيرد. به طور کلي بانکها، صادرکنندگان، واردکنندگان، شرکت ها، دلالان، تجار و سوداگران ارز (سفته بازان)،اعضاي اصلي بازار ارز را تشکيل مي دهند و نقشي اساسي در اين بازار ايفا مي کنند کهبه وسيله تلفن، سوئيفت، پست، تلکس و ... به طور دايم با يکديگر در تماس هستند و بهخريد و فروش ارز اقدام مي کنند. به طور مثال، انواع ارزهاي قابل خريد و فروش دربانک هاي کشور که نرخ خريد و فروش برخي از آنها روزانه از سوي بانک مرکزي اعلام ميشود و بانک ها با يکديگر و يا با مشتريان خود وارد معاملات ارزي مي شوند، عبارت انداز: دلار آمريکا، پوند انگليس، فرانک سوئيس، کرون سوئد، کرون نروژ، کرون دانمارک،درهم امارات، دينار کويت، ين ژاپن، ريال عمان، دلار کانادا، ريال قطر، پوند سوريه،دلار استراليا، ريال سعودي، دينار بحرين و يورو (واحد پولاروپايي).

انجام دادن هر معامله ارزي مستلزم دريافت يا پرداخت ارز است. به بياني ديگر، با انجام دادن هر معامله ارزي، مبلغ مشخصي از يک نوع ارز دريافت ونوع ديگري از ارز پرداخت مي شود. بانک ها نيز به عنوان يکي از بزرگترين و فعال تريناعضاي بازار ارز از روش هاي مختلفي براي دريافت يا پرداخت وجوه ارزي استفاده و نقشيبرجسته و مهم در اين بازار ايفا مي کنند و با خريد و فروش اسکناس و مسکوک ارزي،ارسال يا دريافت انواع حواله هاي ارزي، صدور و پرداخت چک هاي ارزي، صدور انواعاعتبارنامه مسافرتي، گشايش اعتبارات اسنادي، قبول و پرداخت بروات ارزي، و صدورانواع ضمانتنامه هاي ارزي نقشي غيرقابل انکار در بازار ارز ايفا ميکنند.

عمليات خزانه داري ارزي از ديگر اقداماتي است که بانک ها در بازارارز انجام مي دهند. از طرف ديگر عمليات خريد و فروش در بازار ارز که بانک ها نيز درآن به صورت فعالانه مشارکت دارند به دو شکل نقد و سلف انجام مي گيرد. اصطلاحمعامله نقد به معاملاتي اطلاق مي شود که در زمان انجام معامله يا حداکثر دو روزکاري بعد از آن ارز مبادله شود. به معاملاتي که تاريخ سررسيد دريافت يا پرداخت ارزبيش از دو روز کاري پس از تاريخ انجام دادن معامله و براي تاريخي معين در آينده - مثلاً براي مدت سه يا چهار ماه - باشد، سلف گويند. تفاوت ميان نرخ نقدي ارز با نرخوعده دار (سلف) براساس نرخ بهره و ريسک مبادله، که همان امکان تقويت يا تضعيف پولدر آينده است، تعيين مي شود. بنابراين از مقايسه ميزان صرف يا تنزيل ارز با قيمتنقدي آن مي توان به حد انتظارات بازار درباره مقادير تضعيف يا تقويت يک نوع ارز درآينده پي برد. معاملات سلف در بازار ارز به دو بخش سلف ثابت و سلف اختياري تقسيم مي شود. در معاملات سلف ثابت سررسيد و زمان تحويل و تحول ارز مورد معاملهمشخص است و اما در معاملات سلف اختياري، مشتري که با بانک قرارداد سلف ارزي منعقدکرده است، اين فرصت و اختيار را دارد که تا سررسيد يا در سررسيد طبق نرخ توافق شدهمعامله انجام دهد. چنانچه مشتري در مهلت مقرر براي تحويل و تحول ارز با بانک اقدامنکند، نرخ ارز توافق شده معتبر نبوده و بانک با نرخي جديد با مشتري وارد معاملهخواهد شد.

ريسک نوسانات نرخ ارز

با توجه به گسترش مبادلات بينالمللي، بازار مالي کشورها در حال گسترش است و برخي از افراد و شرکت ها براي انجامدادن مبادلات تجاري بين المللي به ناچار مي بايد اقدام به نگهداري ذخاير و وجوهخارجي کنند و در اين صورت چنانچه شرکتي اقلام زيادي از دارائي هاي خود را به صورتپول خارجي (مثلاً 15000يورو) نگه داري کند که هر يورو را 11600 ريال خريداري کردهباشد، هر لحظه با اين خطر مواجه خواهد بود که اين نرخ کاهش يابد و مثلاً به 10000ريال برسد. در صورت وقوع چنين رخدادي، شرکت ياد شده 24 ميليون ريال زيان خواهد کرد. لذا ريسک نوسانات نرخ ارز مي تواند دارايي ها و بدهي هاي افراد و مؤسسات را تحتتأثير جدي قرار دهد. در هر حال افراد و شرکت ها در سبد دارايي ها و بدهي هاي خودانواع ريسک ها از جمله ريسک نوسانات نرخ ارز را در نظر دارند و سعي مي کنند باکمترين ريسک، بيشترين سود را نصيب خود کنند. برخي ديگر نيز به قصد انتفاع خود را درمعرض ريسک ياد شده قرار مي دهند که از آن جمله مي توان به سفته بازان و سوداگرانارز اشاره کرد. عمليات مرتبط با تغييرات نرخ ارز در بازار پول عبارتند از:

1-هجينگ ارزي

چنانچه يک واردکننده بخواهد بهاي کالاي خريداري شدهاز خارج خود را در آينده و به ارزي مشخص پرداخت کنند، همواره با اين خطر مواجه استکه نرخ برابري آن ارز به پول ملي افزايش يابد. لذا از هم اکنون به خريد آن ارزاقدام مي کند و با اين عمل، خود را در مقابل ريسک نوسانات نرخ ارز پوشش ميدهد.
2-آربيتراژ ارزي

"آربيتراژ" به معني خريد ارز از بازاري کهارزانتر است و فروش همزمان همان ارز در بازاري که گرانتر است. در عمل با انجام دادنآربيتراژ، نرخ ارز در بازارهاي بين المللي يکسان مي شود. لذا عمل آربيتراژ هنگاميسودآور خواهد بود که تفاوت مکاني نرخ ارز در دو بازار (با دو مکان متفاوت) از هزينهنقل و انتقال آن ارز بيشتر باشد.

3-سوآپ ارزي

خريد نقدي ارز وفروش همان ارز در بازار سلف ارز يا فروش نقدي ارز و خريد همان ارز در بازار سلفارز، سوآپ نام دارد. با اين تعريف، سوآپ از انجام دادن دو معامله ارزي در يک زمان وبا سررسيدهاي متفاوت شکل مي گيرد. معامله گران در بازار ارز با انجام سوآپ، خود رااز ريسک نوسانات ارزي دور نگه مي دارند.

4-سوداگري ارز

سوداگريارز يا سفته بازي ارزي در بازار توسط معامله گران به قصد کسب سود و بهره جستن ازنوسانات آتي نرخ ارز انجام مي گيرد. به عبارتي ديگر، سوداگري ارز همان عمل هجينگاست، با اين تفاوت که سودا گر به قصد انتفاع در بازار ارز به خريد و فروش آن ارزاقدام مي کند.

نتيجه گيري

 رشد و توسعه اقتصاد بين الملل مديوناستفاده از ابزارهاي به وجود آمده به خصوص ارز است. به طوري که امروزه مبادلات ارزيو نقل و انتقالات آن، پايه و اساس تجارت بين الملل محسوب مي شود. شايد به جرأتبتوان گفت، بازار ارز تنها بازاري در سطح جهان است که در آن شب و روز و تعطيلي معناو مفهومي ندارد، زيرا به دليل جهاني بودن نرخ آن و وجود نوسانات نرخ ارز، در هرلحظه خريد و فروشي صورت مي گيرد. يکي به دليل ترس از کاهش نرخ ارز آن را مي فروشد وديگري به اميد افزايش و تقويت نرخ آتي ارز، آن را مي خرد. اين چرخه باعث شده تا ارزجايگاه خود را در بازار پولي نه تنها تثبيت، بلکه روز به روز گسترش دهد و بهکارگيري پول هاي بيگانه در کشورهاي ديگر افزايش يابد. از آنجايي که بانک ها ازبزرگترين مؤسسات شرکت کننده در بازار ارز محسوب مي گردند، فراگيري مقررات حاکم براين بازار ضروري به نظر مي رسد.